Theih tham zet ih tidai a kang vivo mi cui tili pi ih hmailam hrangah an thin a har hai. Cui tili cu Chin ramkulh, Falam peng sungih um, Myanmar ram sungih thinlung pianhmang tili um sun Rihli a si.
“Kum 30 sungah Rihli hi mangbang thlak khop in pii 12 tiang lai a kang,” tiah Rih Hmunram Kilkip Tthansohnak Pawlkom dintu Pu Lal Za Ram in riahse zet in a sim.
Tili kiangkap ih hmuh theih mi loram pawl umnak ahhin kan dunglam kum 30 hrawng ahcun tidai an rak um ih, bial tlang ihsi hman in ke vun kholh a theih tiah a sim. Cui tili kiang ahcun a hring mawi zet mi partiam k
ung pawl an keuh hai ih, cui’ partiam kung pawl ahcun a thi zo mi pupa pawl ih thlarau pawl an um (ceng) tiah Chin miphun pawl cun an zum.
ung pawl an keuh hai ih, cui’ partiam kung pawl ahcun a thi zo mi pupa pawl ih thlarau pawl an um (ceng) tiah Chin miphun pawl cun an zum.
Thinlung pianhmang a neih ruangih hminthang Rihli hi ziangtikah a rak um thok ti an thei lo nan, Chin tlangtluan thawn an cangsuak tlang tiah tualsung mi pawl cun zum hnget zet in an sim.
Saklam Latitude 13° 10" le 13° 23" karlak, Nisuahlam Longitude 93° le 24" le 93° le 32" karlak, tipithuanthum tlunlam pii 2966 ih um cui tili cu thlarau kiltu khuavang Pu Riha ih hmin zulh in Rih Dil ti ih an kawh thu, tili kap tluan peng 2.5 a sau ih, zemrual in pii 50 le a thuknakbik ah pii 60 hrawng a si thu Rihli thuanthu pawl ah tarlang a si.
Tili kiangkap ih um pawl cu a hlan ahcun Mizo-Chin miphun pawl an si ih an zumdan ahcun mi pakhat a thih tikah a thlarau cun hringnun seherh zet cing in Rihli a pan ih Rihli kiang a thlen tikah Lung lo ti (Long lo tui- cangantui’ hman dan) timi cirhti a in hnu ah, Hoilopar timi pangpar mawi ci khat a ton tikah minung ram, minung nun a seherhnak pawl a hlo ih, zalen le lungawi zet in Rihli sungah a lut tiah an zum.
Tuini tiang in Mizo-Chin miphun pawl ih hla, biazai pawl ah “thi” timi ttongkam aiawh ah “Rihli ah a feh” ti’n an hman thu, hla an phuah tikah “Nu le pa ron ta lo in Rihli ah na feh ding maw? Rihli ih feh ding ah zo in siannak a lo pe?” tivek sullam nei zuun ngai hla pawl an phuah ttheu thu, cui thuanthu ahcun tarlang a si. “A danglamnak cu a tidai hi a thianghlim ringring. Tidai bual tikih satpia tivek hnihawk khal ah olte’n a tlengfai cih,” tiah Rihli ih feh dah zo pawl in an sim.
Rihli hi danglamnak pali a um thu Rih thuanthu pawl ah tarlang a si. Cu pawl cu: Fur ah tlang par ihsin ruahti pawl an rung lut ciamco ih thinlung pianhmang a sinak siat ding dinhmun a thlen tikah tili ih nisuah-thlanglam tlangmual hnuai ih khuarel lei-hnuai ong-kua ihsin tidai pawl thlet mi bang in an luan thlak huho mi, kum khat sung fim riahri in a um nan Thlatang khawsik luar lai December thla nelam ah a tidai sen khemkhem tiang in a nawi mi, tili kap tluan ah thlarau hawikulh ti ih kawh mi partiam pawl felfaitei’ cin mi vekin anmahtei’ an keuh mi, pakhatkhat ruangah tili sungah mi an tlak that ih an ruak a hung lang sal tikah tiva dang pawl vek si lo in “ding lai” vek in a tung zawng ih an hung lang mi, tivek pawl an si ih, cumi pawl cu tual sung mi pawl khal in an pompi hai.
“Kan um hnu ahcun a sungih minung thi an um lo ruangah an ruak ziangtin a hung lang sal timi cu ka thei lo. Asinan a dang pathum cu an dik,” tiah Rihli kiang ih kum ruk um zo U Kan Hla in a lungkimpi.
1942 ihsin 1950 kum karlak, Rihli kiangkap ih loram an tuah thok lai ah Sai (Vui) ha, Sai ho, Sai ruh pawl an hmuh leuhleuh ruangah Rihli kiangkap ahhin Sai thlan a rak um dah a si ding tiah an zum. Assam ramkulh ih milian pakhat in tidai kang thluh ko ih hawrh a tum dah ih, tili thlanglam ah tikong tumpi a laihter tikah hnattuantu pawl hnoksaknak phunkim an tong ih thih le nat an tuar ruangah an tthulh sal thu, a rak laihnak hmun cu Vai tikong kuam tiah an kawh thu Rih thuanthu pawl ih tarlangnak ihsin theih a si.
Rihli kiang ah khuarel thingram kilkhawi hmunram acre 1454 ti ih ngan mi signboard pakhat a um ih, dan thlunlam tlaksamnak ruangah kum 30 sungah mit-hmuh hmai-theih ih tidai a kan vivo nak san a si thu Pu Lal Za Ram cun a sim.
Chin ramkulh cozah in 2013 kum ah Chin ramkulh ih khuarel kiangkap kilkhawi hmunram pawl a bikhiah mi ah Rihli kiangkap khal a tel ih, Rihli kiangkap acre 832 kilkhawi ding a si thu thansuak in, ti-lut ti-thlengnak hmunram dinhmun in kilkhawi a tum.
“Hmunram zohfelnak kan neih tikah acre 292 cu loram thawi’ an hnawihihawk ruangah tual sung mi pawl in an lungkim lo. Cuaruangah cumi pawl telh lo in acre 540 lawng kan kilkhawi ding,” tiah Chin ramkulh Thingram le Laisuahthillam Tlangbawi Pu Kyaw Nyein in a sim.
Rihli kiangkap ih thingkung pawl cu pupa san ihsi rak kilkhawi mi thingram an si ih, anmah khal tel in Rihli kiangkap ih um pawl in zanthing hrangih an hau lo thu, Rihli kiangkap khal ah hlon mi hnawm um lo ding ih an kilkhawi thu Rihli kiangkap ih rawldawr tuahtu U Kan Hla in a sim. Cui hlei ah kum pum ih a fim mi tili khal December thla a thlen tikah danglam zet in rong sen deuh ih a can thu, tili ihsi khaisuah mi tidai pawl khal an rak sen ve thu, cuvek ih a sennak san cu tili kiltu rulhreng nuam an tawl can a si ruangah siseh, khuavang in sii an pek can a si ruangah siseh, a si thu tual sung mi pawl in a phunphun in an rel nan, tili cu kum tinte’n rong sen deuh in a nawi ringring thotho.
“Kan va thlen tikah tili kap cu tuah-rem lo mi a si ti kan hmu. Tili kap a borhbah ih thianhlimnaklam a talsam,” tiah Rihli ih fehtu Kalay tualsung mi pakhat in a hmuhdan a sim.
Chinram kulh saklam ih hmuihmel kengtu a si vivo mi cui tili ah ram sung khualtlawng pawl an feh tam hrethro vivo. Ram sung ram leng khualtlawng pawl ih ngaihven mi Rihli hi kilkhawi sehla a ra tlawngtu an tam vivo ding ih ramkulh sumlut khal a pun phah ding thu ramkulh Sumpailam le Siahlam Tlangbawi Pu Nang Za Mung in a sim.
“Lamzin khal ttha ding ih rem sak a ttul. A tili cu ziangtuk in rem rero khal sehla lamzin a tthat lo cun zohman an ra lo ding. Kannih cu ni tin mawttaw kan khalh ruangah himi lamzin ih ttihnunnak hi kan thei zet,” tiah Kalay-Rih tlan Pay Chit Tharr khualtlawng phur mawttaw khaltu pakhat in a sim.
Rihli ih feh duh tikah Kalay-Tedim-Rih lamzin zawh in feh theih a si ih, peng 57 a sau mi Kalay-Tedim lamzin cu Fur can si lo ahcun feh a olsam. Peng 30 a sau mi Tedim-Rih lamzin cu tlan-soh tlan-suk ti ih kawh mi lamzin so ttentten, suk ttentten thawn a khat ih siatsuahawk theinak a tam ruangah ralringtei’ veivah ttul mi lamzin a si thu khualtlawng phur mawttaw tawlreltu pawl in an sim.
Rihli cu Chin miphun pawl ih phunpi rothil, uanawknak tlak hmunram pakhat a si ih ramkulh sumlut pungtertu ding lunglutza tili dauttha a si ko nan ttuanvo neitu cozah ih herhawidan tlaksamnak ruangah tu tiang in a ra tlawngtu ziangzat an um, khuitawk in an ra, a sumlut ziangzat a si tivek hminsinnak a um lo mi cu riahsiatza a si thu Rih Hmunram Kilkip Tthansohnak Pawlkom in an rel lang.
Rihli ih ra tlawng tambiktu pawl cu India ram, Mizoram ramkulh ihsin an si ih nikhua a tthat can pawl ah ni khat ah mawttaw 50 hrawng an si thu, a tthen cu tlawnvah menmen, a tthen cu harhdamnak hrangih thli thiang ngahnak hmun nuam a si ruangih ra feh, tivek an si thu tual sung mi pawl hnen ihsin theih a si.
Lunglutza Rihli thuhla hi India ram ih Chin miphun tamsawn an umnak Mizoram ramkulh ih Hramthok Tlawng sanphung zirlaibu ah a hnuailam vekin an zirter thu theih a si.
“Mizorama dil lianber chu Rihdil a nia, mahse Burma ramah a awm.”
“Mizoram ramkulh ih tili tumbik cu Rihli a si nan Myanmar ram ah a um.”
#Myat (Kalay) in The Voice Weekly ih a ngan mi “Lungthin Pianhmang Rihli ih Dar Awn”leh mi a si. Ttongfang hmandan ah a ngantui’ hmandan thlun a si. A ngan mi ahhin kan theih ttul mi phunphun an um ti ih ka ruah ruangah ka leh mi a si.
Credits: Salai Lian Uk Kianghrol
