“Man-Eaters of Kumaon” : Kanda Milai Dehtu

    Thuserh timi hi kan zum tuk lo a va si hman ah mi vualvo ih ttawmawk mi kan nei. Tthimnak ah cabuai pakhat ih minung hleithum to, zanriah ei lai ih sabitti peksawngawk, kaililawn hnuai ih feh, tivek pawl. Cun, kan bulpak thuserh pawl khal hi, kan rualpi pawl hrang ahcun hnihsuak thil an si thei ko nan, kanmai’ hrang ahcun diknak an nei thei zet ve.

Ramtawi pawl hi minung dang pawl hnak in thuserh an nei luar cuang maw ti cu ka thei hran lo. Asinan an thuserh pawl hi an la urhsun thei zet timi cu ka thei. Ka rualpi pakhat cu sa picang pel ding ih ram a tawih tinte’n ziandawng panga a keng ringring. Cuhnak ih tam siseh, mal siseh, a duh lo. Ka rualpi dangpakhat lala cun ziandawng pasarih ciahciah a keng ttheu. Saklam India ih sa picang peltu ramtawi pacang theih hlawhbik a si mi ka rualpi dang pakhat lala cu, mahseer nga that hmaisa ta lo in thlatang caan ramtawih ah a poksuak dah lo. Kei ih bulpak thuserh cu rul thawn an pehpar aw. Milai dehtu hawl ih ram ka tawih can ah, ziangtluk in ka zuam rero a si khalle rul pakhat ka thah hmaisat ta lo ahcun ka zuamnak hmuahhmuah cu thuhlolak men ah an cang ding timi zumnak thuk zet ka nei.  

Vei khat cu May thla ni ling lakah khawvan ihsin khawthim tiang, hawl hmuh harsa zet milai dehtu hawlsuah tum in tlang hrap ttentten pawl ah peng siar cawk lo ka suk ka zo. Hlingrul sah zetzet lak ih ka fehnak ah ka kut le khuk pawl cu se zet in an rin ttial aw tthengttheng. A ni hleinganak siimlam ah, bang hnianghniang in pindan pahnih um Hramlak bangla ih ka ra tlung.  Cutikah khaw sung ih ra palai pawl in in rak hngak hai ti ka hmu. Annih cun milai dehtu pawpi cu cumi sun ah an khaw hnar ih an hmuh thu in sim. Thuthang theih hiar um zet a si. Cumi zan cu a tlai tuk zo ruangah zianghman tuah a theih nawn lo. Curuangah palai pawl cu mei-in vang in ka tlunter hai ih, a thaisun cu zohman an inn ihsi suak hai lo ding ah khoh zet in thupek ka suah.

An khua cu bangla inn a umnak tlangtluan deng ah a um. Amahte a pak ih um mi khua a si ih hlei ah, hramlak thingkung sah zet in a kulh fawn ruangah, hitawk pengpi sungih khawte dang pawl hnak in milai dehtu ih siatsuahnak a tuar cuang hleice. Tu naibik ih deh tuartu cu nunau pahnih le pacang pakhat an si.   

A thaizing ah an khua cu bi deuh in vei khat ka helsuak hnu ah, kau deuh in vei khat dang ka hel sal. A hmaisa deuh ka helsuahnak thlanglam furlong hnih hrawng ah lei tthenel umnak hmun ka thleng. Lei tthenel lakah harsat zet ih ka feh ngah hnu in, tlang hrap zet ih ruahpi tidai luang cak zet in a horhkuar mi lihong pakhat ka va thleng. Cui lihong kuar sak le thlang ka zoh lohli ih pawpi a um lo ti ka theih tikah ka hna a ngam. Cumi ttheh ciah ah ka hmailam pii kulhluan nga ih thil um mi in ka mit i la vukvi. Cutawk ahcun tidai bualawknak tia hrawng a si mi tili fate pakhat a um. Cui tili khatlam ahcun tidai ra intu rul pakhat ka hmu. Rul in a lu a hun tunsoh mi cu ka mit la vukvi tu a si. A lu cu leilung ihsin pii hnih maw pii thum hrawng simaw a hun khaiso ih, a or a hung pharhawk tikah cong-orh siangpahrang (hamadryad) a si kha ka hmu. Ka hmuh dah mi rul lakih mawibik a si. Ka lam ih hoi a or cu rong sen lam naih deuh serthlum rong a si ih, a taksa in leilung a dainak lam ahcun sui rong ah a vung cang. Olive hnah vek ih a hring mi a zaang tluan cu saiho rong V pianhmang in an ttelh. A mei zim ihsin pii li tiang hrawng cu rong dum tleu thlenthlen a si ih, V pianhmang rong var in an ttelh thotho. Cui rul cu a saulam pii hleithum le hleili lak a si. 

Cong-orh siangpahrang thuhla hi thuanthu tampi ka rak theih zo ruangah, anmah va hnaihnok pang can ih an ttihnun zia le an tlan cak thei zia pawl khal ka thei zo. In do ding vekih a lang zo ruangah, in ra do asile saklam ih tlan le thlanglam ih tlan cun hamtthatnak ka nei lo ding ti ka hmu. Asinan lei tthenel lak ahcun ka talsuah man cu ka zum. Kheng pheng te tia hrawng a si mi a or pheng ah kap sehla cun kan buainak cu a reh thei men ding. Asinan ka kut ih rifle cu meithal puak ring thei zet a si ruangah, pawpi va hnaihnok ka duh fawn lo. Ziangahtile ni tampi ka rak hngak hnu, le bang hnianghniang ih ka hawl hnu, tubaite lawng ah hmuh ding ih ra suak mi a si. Nin um zet in minute tampi a liam. Cumi sungah thil cangvai um sun cu a lei saupi a khak suak mi le a hnuk lut sal rero mi lawng a si. Cumi ttheh cun rulpi cun a or pheng cu a rehter ih leilung ah a lu tthum in khatlam ih hmun hrap lam a pan. A mah zoh phah ringring cun leilung ka dap ih cricket ball tia hrawng a simi lungto pakhat ka sar ngah. Leilung hak pawng zim hriam zawn a thlen ciah ah ka tha neih tawk suah in a bop ah ka den. Rul dang si sehla cun an thi ding nan, cong-orh siangpahrang ti nanana cu a ra her vukvi ih ka umnak lam a ra pan turto men. Kan karlak a hrek hrawng a ra thlen ah lungto tumsawn ih ka den mi cun, vantthat thlak zet in, a hngawng ah a ngah. Cumi thluh cun thil harsa a um nawn lo. Lungkim zet in khua a vei hnihnak ka hel mi cu ka va ttheh lawlaw. Khua ka hel hmaisatnak cu zianghman a tthahnem lo nan, tu ahcun, rul ka thah ngah zo ruangah ka tha a phur cuang ngaingai. Ni tampi sung ah tui can hi milai dehtu ka hawlnak a hlawhtling ding ti zumnak ka neih hmaisabiknak a si. 

A thaisun khal ah khua a kulhtu hramlak ahcun ka veivak sal. Siimlam ah khaw lu lam ih tthuan hrut zo mi bial (leileh) kap ah pawpi keneh tharhlam zet pawl ka hmu. Minung za hrawng a si mi khaw sung mipi pawl cu thuhla umdan ka sim hai ih, a thaizing zingte’n ka ra kir sal ding thu ka tiam hnu ah peng li a hla mi Hramlak Bangla ah keimahte’n ka tlung kir sal.

Milai dehtu a cangvaihnak hmunram ih hramlak asilole mau-rat mi lamzin ah himdamtei’ feh thei ding cun ralrinnak sangbik neih le dan kalhmang (ramtawipa ih theih le thlun ttul mi) tampi fek zet ih thlun a ttul. Sa peltu hi pel mi sa ih an can leuhleuh ttheu ruangah theihzung (sense) khal nung ttha tawk zet ih ret a ttul. Dan kalhmang pawl khal feltei’ kenkawh an ttul. Cumi pahbal pang ahcun milai dehtu hnenah deh a ol zet mi minung pakhat va pek tluk a si.

Ca siartu in, fehpi ding milai le riahbuk ih kilkhawi aw ton veve tu ding milai a um remcang thei ah cun, “Ziangah mahte ih feh lamlam?” tiah in sut men thei. Sut ding awm zet khal a si. Asinan kei in himi thusuhnak ka sannak ding cu: a pakhatnak ah, rualpi a um cun amah rinsan in daithlan a olsam ih, pahnihnak ah, pawpi thawi’ sualbuaiawk taktak ahcun mah pakhat lawng si ahhin cangvaih a remcang sawn, timi an si.  

A thaizing ih khaw sung ka vung pan tikah pacang thinlung sa hiamhiam rual ih in rak hngak ti ka hmu. Biakawk theihnak cin ka thlen vete’n mizan ah naa pakhat deh a tuar thu in rak sim. Thathoza thuthang a si. Naa cu khaw sungih ta deh mi a si ih, a dehtu in tlangtluan ih malte a thiar hnu ah, thingkung a tam zet mi horkuam bi le thuk zet sungah a fehpi. Horkuam cu tlangmual saklam pharh hnuai ih um a si.

Tlangtluan par ih um, lung tumpi pakhat par ihsin khimkhuahtei’ ka thlir rero tikah  naa thiarsuah a sinak tlang hrap suk lam ih vung pan cu a ttha lo ding ti ka hmu. Tuah ding um sun cu hla zet ih helkual hnu ah, horkuam thlanglam deng ihsin deh mi naa a um ka zumnak hmun lam hun pan soh ding lawng a si.

   

Ka ral pel dan ding cu hlawhtling zet in ka ruahman ttheh. Sundir ahcun horkuam ka lut thok tumnak hmun cu ka vung thleng. Cutawk ihsin horkuam cu ttangphel za khat hrawng a rawn ih, cumi hnu cun a tlun ih tlangtluan lam ah ttangphel za thum a hrap so. Hmun rawn saklam deng cu deh mi naa hmuh ka beiseinak hmun a si. Ka van a tthat ahcun pawpi khal ka hmu thei fawn. Horkuam ahcun hlingrul sah zetzet le raw kung kawkalh an tam tuk ih feh a har zet. Hla deuh ka feh cun ka thlan ah ka ciar thluh. Rin lo paral ih meithal kap puak a ttul theinak hmun a si ruangah kut thlan ciar thawi’ feh bet cu thil ttha a si lo. Curuangah ka to lawk ih kuak ka fawp ta.

Ka hmai zawn ih leilung ahcun lungto ngilmam tumpipi an um. Cui’ lungto pawl lak ihsin tiva fatakte pakhat cu ngawi ngiatngo in a luang ih, a remcannak hmun tinkim ah thlalang vekih a fai riahriah mi tili te pawl a tuah vivo. A paa theibik ih tuah mi rubber tawphah nei kedam hruh in cuvek lungto ngilmam pawl par ih feh cu ka thil ti tum mi hrangah saduhthah rori a si. Ka thlan dai ngah in, ka taksa an ro hnu ah, deh mi naa kiang ah pawpi a ihthah lai hmuh beisei in, va pel ding ah ka pok. Tthen li ih tthen thum ka feh thlen tikah deh mi naa cu kaikok phur pakhat hnuai ih a um kha ka hmu. Tlang hrap qenqen a thoknak ihsi qangphel kulhluan nga a hlatnak ah a si. Pawpi cu hmuh theih ah a um lo. Curuangah lung pheng pakhat par ihsin ka hmuh thei mi hmun hmuahhmuah cu zungpibok pakhat hman hrelh lo in ka thlithlai vivo.   

Thil ttihnung ra thleng ding mi theihcianak timi hi theih a hlawh zet ih, a tak ih tonteh mi khal a tam. Minute pathum-pali sung hrawng cu thil qihnung zianghman ruat lo in cang lo khai lo in ka ding ringring. Vei le khat ah pawpi in naite ihsin i zoh rero ti ka vun thei thutthi. Ka hnenih a cangvai mi, thil ttihnung a ra thleng ding timi theihcianak theihzung (sense) cu, pawpi ih theihzung khal ah hna a rak ttuan ve ruangah a ihthah lai a tthang ti a fiang. Ka hmailam kehlam zawn ahcun hmun rawn fatakte ih keuh mi hrampi phur sah zet tthenkhat an um. Ka umnak le deh mi naa umnak ihsin pii hleinga le kul lak hrawng a hla veve mi cui’ hrampi phur cun ka thinlung i hnuklut vukvi. Hrampi pawl cu dimtete’n an cang selhso ih, a lehhnu second pakhat ahcun tlang hrap ah a cak theibik ih a tlan so mi pawpi ka hmu cih. Amai lam ih ka rifle ka tin man hlan ah hramhri kung ih khuh mi thingkung phen ah a pil hlo. Ttangphel sawmruk sung hrawng a pil hloh hnu, lungto pakhat parih a khir zawng ah ka hmu sal. Ka hun kap. A dunglam ah a tlu ih tlangmual ahcun huk dumdo phah in a rung suk thla. Amai’ rual ah lungto pawl khal an rung ril thla khulkho. A zaang a kiak a si ding tiah ka ruat. Ka kiang ah a tomtawhlot ih a rung thlen tikah ziangtin ka cangvai ding ti ih ka ruat rero lai ah a huk awn a reh. Minute pakhat rei ah tlangmual hrap ih cak zurzoi’ a tlan lai ka hmu sal. Hriamhma ngah hmel khal a pu lo. Thin hnangam ih ka thaw ka suah rual in, ka lung a hmui lo lala fawn. Ka hmuh sung maltakte ahcun ka kapnak cun zianghman a tuahmawh lo vek in a lang. Cumi thluh cun raw kung ro tthenkhat a pah kiak ruiro ih, tlangmual liang ihsin a khatlam horkuam sungah a vung liam hlo.   

Ka rifle kha tlunlam degree sawmsarih le panga ah khai in ka kap mi a si. Ka kapnak hmun ka va zoh tikah pawpi cu a kiu ah ka rak ngah ti ka va hmu. Hnihsuak saithiam tthenkhat in ‘ruh hnihsuak’ ti ih hmin an pek mi ruh them pakhat cu cerek in a saih suak (kan kiu kan khon tikih hit zukzi um ttheunak thahri kiang ih ruh hi a si). Cumi thluh ah cerek cu lungto a va ngah ih, a ra saihawk kir lam ah pawpi khabe cu na zet in a rak ngah sal. Hriamhma pahnih cu an na zet tla a si men thei nan, hriamhma besia an si lo. Thisen maltakte hnuhma zawt in a khatlam phairawn ih ka va feh cun hlingrul sah zet sungih mi a hngirhngir bak ka va tong lo ding. Cui’ hlingrul lak ih luh cu mahte thahawknak a si ding fawn.

Ka meithal puak awn cu khaw sung ihsin an rak thei ih, mipi pawl cun tlangtluan ihsin beiseinak nasa zet thawn in rak hngak. Khimkhuahtei’ ka ruahman mi le ralringtei’ ka pel mi a hlawhsam ruangih ka lunghmuilonak hnak hman in, khaw sung mi pawl ih lunghmuilonak cu a bese sawn ti theih hial a si men ding. 

A thaizing ah deh mi naa ka va vehvai sal. Zan ah pawpi a ra kir sal ih malte a ra ei bet ti ka hmuh tikah ka lung a awi ngaingai. Asinan a ra kir sal ruangah ka mang cu a bang lo lawlaw. Tu ahcun pawpi kah theinak ding kalhmang um sun cu deh mi naa ihsi rak bawh lawng a si. Asinan thil harsa pakhat a um. Deh mi naa kiangkap ah tonak ding thingkung remcang pakhat hman an um lo. Hmaisa ttum ih ka rak ton mi thil ruangah leilung ihsi zan ih milai dehtu rak bawh ding cu a qha lo ding ti ka thei fawn. Khuitawk ihsin ka bawh ding ti ruatcat thei lo ih ka um lai ahcun, mizansun ih ka hung sohnak phairawn hmun pakhat ihsin pawpi ih mi kawh awn ka thei. Pawpi ih mi kawh awn ka theih tikah pawpi pakhat sangsang a nuam theibik ih kap theinak lamzin a um ti ka thei ih ka lung a hmui ngaingai. Pawpi pawl kawhsuah an theih can hi (a) koppi hawl in hramlak ih an tawihvah can, le (b) hriamhma tenau an tuar can, ah an si. Ramtawipa in pawpi bum thei ding khop in pawpi ai a cawn thiam a ttul ti cu rel hran a ttul lo ding. Hramhri kung sah zet asilole hrampi hlawm sah zet umnak hmun ih pawpi a ra lut remcang theinak ding hmun khal a si a qul ih, ramtawipa cun nai zet ih rak kap thei ding in a timtuah cia khal a ttul. Hriamhma tenau tuartu pawpi kawhsuah a theih ka timi parah ramtawi pacang tampi cun in pompi lo ding ti khal ka thei. Asinan anmah in an tonteh taktak hlan ahcun an lungkimlonak cu dunglam ah kirpi sal hai seh tiah ka sim duh. Asinan tui ttum thil ahcun, pawpi cun ka kawhnak cu nazi pakhat deuhthaw rei tiang, i sawn rero ko nan ka kiang ah a ra duh lo. Ka hlawhsamnak cu mizansun ih vanduainak a tonnak hmun kherkher ihsin ka kawh ruangah a si ding tiah ka ruat.  

A netkhawt ih ka hril mi thingkung cu tung zerzer ih a hrap mi cang hrap tlang rori ih keuh mi a si ih, leilung ihsin pii riat hrawng ah tonak remcang hngettek a nei. Cutawk thingttek parih ka to ahcun pawpi a rat ka zumnak lung khokrok khuarkhawhrum tlun zawn, pii sawmthum ih sannak ah ka um thei ding. Thingkung ka hril ngah hnu cun ka milai pawl hnenah thaithawh in rak ken ding ih ka cahnak tlangtluan ah ka kir sal.

Siimlam nazi pali ah pawpi rak bawh ding in thingqek ahcun hahdamte’n ka to. Reipi ka bawh a ttul ding ih har khal a har ding ka zum. Ka milai pawl ka fehsan hlan ah thaizing ni a suah rual ah tlangtluan ihsin in run kuut-auh ding ah ka cah ta. Tlavang ai vek ih ka rak sawn asile daitei’ rak to ding in, le zianghman ka sawn lo ahcun an sawm thei tawk ih tam khaw sung mipi pawl sawm in, bur hnih ah an tthen aw ding ih, horkuam khatlam khatlam ih tlangmual ihsin, au phah le lungto deng ciamco phah in, rung suk hai ding ah ka sim. 

Thingkung parah ziangtizawng ih um phah khal in ka itthat thiam zo ih, ka tha a cauh fawn ruangah siimlam ka hman dan cu a nuam ve thawkhat zet. Ni liam zik tleuzung in ka tlunlam tlangmual zim pawl an tlet lai ah langur zawng ih tthangphawknak au-aw in ka lung a fimter vukvi. Rei lo te ah horkuam khatlam deng thingkung zim ah a to mi zawng cu ka hei hmu. Zawng cun ka umnak lam a rak zoh ruangah tlavang ah i ruat a si ka zum. Tthangphawknak au-aw cu naih aw tete’n a um rero ih, khua a thim rual ahcun a reh sal. 

Nazi pakhat hnu pakhat, ka mit le hna cu harhvang ding in ka ttan rero lai ah, tlang hrap ihsin lungto a rung ril ih ka tonak thingkung a run pah ngah thutthi. Lungto cu ramsa ke nem pakhat ih ke kar rit zet awn in a run thlun. Pawpi a si lo thei lo. A hmaisa ahcun horkuam lam ihsi hung so lo in hitawk lam ih a rung suh hi thil cang pang a si ding tiah ka ruat lawk. Asinan ka dunglam naite ihsin a dang sung thuk zet ih dimtei’ a run hrum hngurhngo vete’n ka ruahnak cu a dik lo ti a lang cih. Thaithawh ka ei lai ahkhan horkuam ah a rung lut zo ih, tlang hrap ah ttan rak khuar in, thingkung par ih ka kai lai i rak zoh rero ti cu a fiang thawkhat zet. Zawng khan tlang hrap ih a um lai a rak hmuh mi a si. Ka ttanlak a rem lo ih thingkung khal ralringtei’ pawk phah a ttul. Sun khawvang lai ih tonak hahdam a rak si mi thingkung hngeqek cu khua a thim hnu cun a sinak malte a thleng aw. Taktak ahcun ka rifle cu thli lak ah ka kap thei ko. Asinan naivai zet ih um mi pawpi tlanter duh ih meithal kap puak ruangih thilthleng rapthlak um mi pawl ka rak hmuh dah zo ruangah kap lo ding in ka sup aw. Cun, meithal a puak hnu ah pawpi cun i ra do lo a si hman ah, a kiangnai tuk ih rifle (450/400) ka kap puak cun hitawk hmun hi a suahsan pang thei ih, harsatnak phunkim tuar ih ka zuamnak hmuahhmuah cu thuhlolak ah an cang thluh pang thei.  

Pawpi cu a hung khir lo ding ti ka thei. Ziangahtile a hung khir ahcun a hnuai pii sawmthum ih lungto pawl lakah a vung tla ding. Asinan a hrang ah khir hman a ttul lo. Ziangahtile a ke dunglam ih a hung din ahcun olte’n i kai ban ding. Ka cawn parih rifle cu ka thlir ih a hoinak lam ka thleng hnu ah, ka kehlam ban le ka hnak karlak ah rifle fung ka hruah. Rifle kaa cu hnuailam ka hoiter ih meithal mawn khap (safety-catch) ka phelh. Pawi cun cui’ ka cangvaihnak cu a hlan hmuahhmuah hnak ih hrum thuk sawn in i rak dongsong. Tu ahcun pawpi cun i hun dawh sehla rifle hun pah in, rifle zangte pawl kuai ding ih ka kutzung ka thluahnak kiangkap a hung thleng ban ding. Cumi ahcun ka kap that thei lo a si hman ah meithal puak ruangih a buai lai ah thingkung tlunlam ih kai can ka neih phah ding. Can cu hnapkhawn feh in a feh. A netnak ahcun tlang hrap lak ah hrum rero phah ih a thuptei’ i pel kual rero mi cu a ning thlang ih, ka kehlam ih khuarkhawhrum fatakte lam ah a zuang lut. Minute malte a rei hnu cun a deh mi naa ruh a ttam kiak rupro awn ka hi thei. A netnak ahcun ka tonak rem lo zet ah ka cawl hahdam thei thlang. Cumi hnu, zanvar ih ka theih mi awn hmuahhmuah cu deh tuartu naa umnak lam hlir in an si.

Ka milai pawl in tlangtluan ihsi in run kuut-auh lai ahcun, ni a suahnak minute malte lawng a si ih, horkuam cu a thim khiamkhiam lai. Cumi rual deuhthaw ah ka kehlam tlang hrap ah rangcang tlan ih pawpi a tlan zuarzo lai ka hei hmu. Khaw vang ttha tuk hrih lo, le zanvar ka men ruangih ka mit cau tuk ruangah hei kap ding cu ka hrangah a har. Asinan ka hei kap thotho ih, cerek cun a pannak ding diktak a pan ti ka hmuh tikah ka di a riam nasa. Pawpi cu nasa zet ih huk dumdo phah in a her aw vukvi ih ka tonak thingkung a run pan turto. I zon ding ih a hung khir zawng ah ka cerek pahnihnak cu, vantthatnak nasa zet ruangah, a awm sungah a deng lut aw. Cerek rit zet in a hung khir tumnak zawn a pialter deuh ruangah pawpi cun ka kiangnaite a hun kheuh ngah. Cu thluh cun cerek ih sawhhngongnak ruangah a hnuai ih horkuam ah lingbalailet in a vung ril ih, ka rellang zo mi tili fatakte pawl lakih pakhat ah a vung tang. Asinan buai luihlo in tili cu a suahsan sal ih horkuam lam ah pai ttuatto ih tlan suk in, a liam hlo. Tili cu a thisen in a ciah sen  khemkhem thluh.

Thinghnge hak zet parih nazi hleinga sung ka to ruangah ka taksa ih thahri hmuahhmuah an com thluh. Thingkung par ihsin a tawlh in ka tawlh suk ih, ka hnipuan ahcun thingkung parih tampi a tangta mi pawpi thisen pawl an kai hnianghniang thluh. Ka kut-ke khong thluh pawl ka hmeh ciamco hnu lawng ah pawpi cu ka dawithlun thei. Hlapi a rak feh nawn lo. Tili dang pakhat ih um mi lungto tawhram ah a rak thi.

Tlangtluan ih rak pungkhawm aw ka milai pawl cun ka thupek an run pahbal. Ka meithal puak awn, cumi hnu ih pawpi huk awn le ka meithal puak veihnihnak awn pawl an theih ruangah an zate’n a hlawmkhawm in tlang hrap cu an run zawh suk. Thisen kai hnianghniang thingkung le a hnuai ih ka lukhum nem an rung hmuh tikah, ka milai pawl si lo men bang in, pawpi in i thiar zo tiah an ruat. An tthangphawkawknak au-aw pawl ka theih tikah ka hei ko hai. Cuvete’n horkuam lam ah an rung tlan thla ciamco lala. Ka hnipuan ih thisen kai hnianghniang pawl an hmuh tikah thinphang in an phaw keke. Hriamhma ka tuar lo ih ka hnipuan ih thisen pawl cu keimai thisen an si lo thu ka sim sal hnu rei lo te ahcun pawpi cu an hil vialvial cih. Thingkung no khohkhah pakhat an hau hnu ah pawpi cu hramhri (zunthuhri tivek) pawl thawn an qawn. Tlang hrap zet a si ruangah pawpi cu zawn soh a har zet ih vei tampi au vualvo phah ih an sohpi hnu lawng ah khua kan thleng thei.

Hivek hmunram deng le kawr pawl, milai dehtu in reipi tiang harsatnak a pek mi, ahhin cangvaihnak huaisen tampi an um ttheu. Tualsung mipi pawl cun cuvek cangvaihnak huaisen pawl cu ni tin ih thilthleng zaran ah an ruat ih, a lenglam minungpawl cun cuvek cangvaihnak huaisen pawl theih thei dan ding an nei lo. Kanda Milai Dehtu ih deh mi minung netabik ih thuhla thawn pehpar in cuvek thuhla pakhat ngankhum ka duh. Cui thilthleng cu a thlen hnu rei lo te ah a hmun ka va thleng ih, khaw sung mipi pawl ih thuhla cipciar in sim mi, le ka va thlen hlan ah tham le dai hrih lo a rak si mi dehawknak hmun khal khimkhuahtei’ ka zohfelnak ihsin, ziangkim a dik thluh ti ih ka zum mi thuanthu pakhat ka lo sim thei.

Kanda milai dehtu ka kapnak kiang ih khawte ahcun putar pakhat le a fapa neihsun an um. A pa cu 1914-18 karlak ralbuai ahkhan ralkap a rak ttuan ih, a fapa khal Royal Garhwal Rifles ih lutter a tumtah. Tui can vek thotho hin, remdaihnak phirivau awn a len lai ahcun, ralkap hnattuan hi ngah a har zet ih a diltu an tam fawn. Tlangvalte ih kum hleiriat suahcam ttheh hnu rei lo te ah pacang rual bur khat cu an khua ra pal phah in Lansdowne ih bazaar lam an pan. Tlangvalte cun cui’ pacang pawl cu a rak thlun ih Lansdowne a thlen tikah Ralkap Khonkhawmnak Zung ah amahte’n a va feh. A pa in ralkap upatpekawk dan le ralkap thunluttu bawi hmai ah ziangti ih um ding tivek pawl a rak zirh tthat ruangah tthuktthun lo in an rak la cih. A hmin cazin an thun thluh hnu, ralkap zircinhnak a thok hlan ah inn ah tlung in a neih mi bulpak thilri mallai va la ding in an thlah.    

Ni nga a rei hnu, sundir hrawng ah inn a ra thleng sal. A thuhla theih duh ah a rualpi pawl an ra suakkhawm hai. A rualpi pawl cun an khaw deng ih um mi an loram fate ah a pa cu tthuan a hrut lai thu, khaw thim hlan ahcun a ra tlun lo ding thu an sim. (A pa in tthuan a hrut mi loram cu cong-orh siangpahrang ka thah ni ih pawpi neh tharhlam zet ka hmuhnak loram kha a si).

Tlangval ih ttuanvo pakhat cu an rannung hrangih rawl hawlsak a si. Curuangah an venghnen inn ih suncaw mallai a ei hnu ah mipa dang kul thawn thinghnah la ding in an feh.  

Ka lo sim zo bang in, an khua cu tlangtluan pakhat parih um a si ih, hramlak in a kulh. An khaw kiang ih hramlak ahhin hrampi attu nunau pahnih cu milai dehtu in a rak deh zo. Thla tampi sung cu an khaw kiangkap ih thingkung hnah pawl thawn an rannung pawl an cawm. Curuangah ni khat hnu ni khat, an duh zat thinghnah ngah thei ding cun, hla deuh ih va feh vivo a ttul. Himi ni ciah khal ah minung kulhluan khat cun thlawhlai loram pawl an paltlang hnu ah a hnuai ih horkuam zim lam pan in, lungto tam zet tlang hrap ttentten ihsin furlong hnih an vung suk. Hramlak sah zetzet ih a khuh mi cui horkuam cu nisuahlam ah peng riat tiang a va pharhdarh aw ih, Dhikala Hramlak Bangla ih khatlam ral ah a um mi Ramgana tiva thawn an va tong aw.

Horkuam luzim ahcun leilung cu a rawn deuh ih thingkung tumpipi in a khat. Cutawk ahcun mipa pawl cu an hril mi thingkung cio ah kai in an tthek aw. An duh zat thinghnah an ttawh ngah hnu ah hridai thawn an tom ih cumi pu phah in pahnih-pathum tete’n khua ah an tlung.   

Tlangmual an run zawh suk phah lai khal ah an raltthatnak hlo lo ding in le milai dehtu ttihtthaih ih tlanter ding in a ring thei patawp in an ttong ih, thingkung par ih an kai lai khal ah pakhat le pakhat an auh aw rero hai. Cui an ttong thawmvang cu horkuam thlanglam peng hrek ih hramrul sah zet lak ah a rak um mi pawpi in a rak thei. Pawpi cun kan dunglam ni li ah zukneng nu kum thum mi a rak dehnak cui’ hrampi rul cu suahsan in tivate a tankai ih, horkuam zate’n a fangsuak thluhtu rannung zinrua ihsin mipa pawl umnak lam ahcun zamrangte’n a hung tlan so. (Pawpi ih neh a lang theinak leilung ahcun ziangtluk in a tlan cak timi hi a ke hmailam le dunglam neh pawl umnak hmun zoh in theih a theih.)  

Ka rel lai mi tlangval cun rannung hrangih a hnah a ttawh ding mi ah vaubekung a hril. Cui thingkung cu rannung zinrua saklam ttangphel kul hrawng ah a um ih, a hngettek tlunta pawl cu lungto pahnih an umnak khuarkhawhrum fatakte tlun ah an va zam. Rannung zinrua a kelnak zawn ihsin pawpi cun thingkung parih tlangvalte cu a hmu. Pawpi cun bok phah in tawkfang sung a zoh hnu ah zinrua ihsin a pial ih khuarkhawhrum ihsin ttangphel sawmthum hrawng hlatnak ih tumpang kung tlu dung ah a relh. Tlangvalte cun a duh zat thinghnah a ttawh ngah hnu ah thingkung ihsin a ttum ih a tom ih ttawn ding in a la khawm. Himi a tuah lai ahcun hmun rawn kolh ih um a si ruangah a him thawkhat ve. Asinan, vansiat thlak zet in, a khiak mi thinghnge pahnih cu khuarkhawhrum sungih lungto tumpi pahnih lakah an tla ti a hmu ngah kherkher. Cui’ thinghnge pahnih sar ding ih khuarkhawhrum sung a vung ttum cu a hualvan tacik a khen hnget ah a cang. Khuarkhawhrum sungih a pil hloh vete’n pawpi cu tumpang kung tlu ih a relhnak ihsin a ra suak ih khuarkhawhrum tlang ah bokvak in a ra khawt phei. Thinghnge sar tum ih tlangvalte a vung kun lai ah a zon ih a deh. Pawpi in a deh lai ahhin midang pawl thingkung parah an rak um lai maw, an tlung zo, timi cu ka rel thei lo.   

Tlangvalte ih pa cu ni liam rual ah a rung tlung. A fapa cu ralkap ah an la lut ih Lansdowne ihsin cawlh can tawi la ih ra tlung a si thu, thuthang lungawiza in a rak hmuak. A fapa ih umnak a sut hai tikah sunhnu tuan deuh ah ran rawl hawl ding in a fehsuah thu an sim. A pa cun inn ih a fapa a va hmuh lo tikah a thin a phang. A cawcang pawl riahnak ih a khum hnu ah a fapa cu inn khat hnu inn khat ah a hawl vivo. Cumi ni ih ran rawl hawltu hmuahhmuah cu a va sut thluh. Asinan horkuam luzim ah an qhekawk thluh thu, cumi hnu cun a fapa cu zohman ih an hmuh lo thu, an rak sim cio.

Putar cun, cangdawl loram a paltlang hnu ah tlang hrap zim ah a va feh ih, a fapa cu vei tampi a ko rero. Asinan sawntu a nei lo.   

Tu ahcun khua a thim thlang ding. Curuangah putar cu inn ah a tlung ih meikhu suak tam zet mei-inn fatakte a van hnu ah khaw sung ihsin a fehsuak. Ziang a tuah tum ti ih khaw sung mi pawl in an sut tikah a fapa hawl a tum thu a sim ih, khaw sung mi pawl cu an thin a phang zet. Thingkung ihsin a tla ih hriam a tuar tla a si thei thu, milai dehtu kawhnak ih a can pang a phan ruangah a kawhnak aw a rak sawn ngam lo tla a si thei thu, sim phah in milai dehtu na hngilh maw si ti ih an sut tikah, a fapa hawl a tumnak sanbik cu milai dehtu ruangah a si sawn ti’n a sang hai.

Putar cun zohman thlun ding in a sawm lo ih, thlun a tumtu khal an um lo. Cutin, milai dehtu a um hnu ih zohman an feh ngamlonak horkuam ahcun zanvarte’n a suk a so ah vak in a fapa cu a hawl. A keneh ka hmuh sal mi pawl ihsin, pawpi in a fapa a ei rero nak hmun ihsin pii hra ih hla ah a um mi rannung zinrua cu vei li rori a zawh ti ka hmu.

Khua a van rual ahcun beidong le thinhar zet in lungto tamnak tlangmual ah malte a hung kai ih cawl ding in a to. Cutawk hmun sang ihsin khuarkhawhrum cu a vun hmu thei. Ni a hung suah tikah lungto tumpi pahnih parih thisen tleu zukzi a vun hmu. A vung tlan ciamco tikah pawpi ih tanta mi a fapa ih ruak nenong pawl a vung hmu. A ruak nenong cu a lakhawm ih inn ah a tlun. Ruak tuamnak puan an hawl ngah in a rualpi pawl in Mandal tiva kap ih ruak urnak ah a fapa ih ruak va ur ding in an fehpi.

Hivek cangvaihnak pawl hi an thil ti mi ih ttihnunzia theithiam lo, khawruahnak nei lo minung pawl ih thilti a si ti ih ruat cu a dik ding ah ka ruat lo. Kan thingtlang minung pawl hi an kiangkap thil pawl parah an thinlung a no zet ih hlei ah, thuserh an nei nasa thei zet. Tlangmual zim, horkuam le khuarkhawhrum thuk pawl hmuahhmuah hi thlarau ci khatkhat in an luah cio tiah an zum. Khawsia hmuahhmuah hi khawthim lai ahcun ttih an nungbik tiah an zum fawn. Hivek kiangkap boruak lakih tthanglian minung pakhat in, milai dehtu in kum khat lenglo a ttihtthaih zo mi hmun ah, a suangtuahnak sungah khawsia an khat thluh ti ih a ruat mi, le milai dehtu in a bawhthup rero ding ti zum-um zet, hramlak sung rori ah, hriamhrei zianghman nei lo in nitlak ihsin nisuah tiang a vak rero timi cu, ka hmuh dan ahcun, mi malte hnen lawng ih a um mi raltthatnak a neih ruangah a si ti’n ka hmu. Cangvaihnak danglam zet a si thu siseh, hminsin phu zet a si thu siseh, thei cuang lo ih a tuah mi a si ruangah uar a um ka ti sinsin. Zuk zuk thei ding in milai dehtu kiangah to ding ih ka dil lai ah i hun zoh ih, thinlung hngelhnget awphawi thawn, “Bawipa, tu ahcun ka fapa ih phuba na lak zo ruangah ka thindi a riam zo,” tiah dimte’n i sim. 

Himi hi Kumaon Pengpi Uktu Zungbawi pawl hnenah kap ding ih ka tiamkam mi, le neta lam ah Garhwal mipi pawl hnenah milai dehtu pawl an reh theinak ding ah ka theitawk in ka zuam ding ti ih ka rak tiamkam mi, pawpi pathum lakih a netabik a si.

#Jim Corbett ih “Man-Eaters of Kumaon” sungih ta “The Kanda Man-Eater” leh mi a si.

Credits: Salai Lian Uk Kianghrol 
              http://calaideirel.blogspot.com/2015/07/kanda-milai-dehtu.html